Τα έργα τέχνης είναι ίσως απλά αντικείμενα, μέχρι να αρχίσουμε να τα παρατηρούμε προσεκτικά και να ερμηνεύουμε τη σημασία τους. Ένα έργο πάντα «μιλάει» για κάτι. Η τέχνη απαιτεί εμπλοκή και μέσω της ερμηνείας δίνουμε νόημα τόσο στην ίδια, όσο και στα παράγωγά της. Τα έργα που φιλοτεχνούνται από μαχητές του καρκίνου απαιτούν μία σημαντική κατανόηση από την πλευρά του θεατή. Υπάρχουν πολλές ερμηνείες σε ένα έργο, οι οποίες δεν περιορίζονται από την πρόθεση του καλλιτέχνη ή από το στάδιο της ασθένειάς του.
Οι συναισθηματικές αντιδράσεις που προκαλεί ένα έργο, είναι το κλειδί στην κατανόηση της ερμηνείας του. Τα αναδυόμενα συναισθήματα είναι το εφαλτήριο για ουσιώδη ερωτήματα, τα οποία ενδέχεται να προκύψουν στη συνέχεια. Η αφετηρία για κάτι μεγαλύτερο. Η ερμηνεία ενός έργου απαιτεί να κατανοήσουμε τι βλέπουμε εμείς σε αυτό που πυροδοτεί το συναίσθημά μας, όσο και τα χαρακτηριστικά του ίδιου του έργου.
Οι εκπαιδευτικοί στον τομέα της τέχνης έχουν προσπαθήσει να αποτυπώσουν τους παράγοντες, που οδηγούν σε μία βαθιά και ουσιαστική εμπειρία ερμηνείας ενός έργου. Μια θεωρία είναι πως η ικανοποιητική εμπειρία προβολής παρέχεται, όταν ο θεατής μπορεί να απαντήσει στις δικές του ερωτήσεις, συνδέοντας αυτό που βλέπει σε ένα έργο τέχνης με δικές του εμπειρίες. Μία εξαιρετική εμπειρία αφήνει τη βάση να σκεφτούμε ή να επεξεργαστούμε τη δουλειά ενός καλλιτέχνη και μετά την αποχώρηση μας από τον εκθεσιακό χώρο. Αφιερώνοντας χρόνο για να βιώσουμε μια ολοκληρωμένη ερμηνευτική εμπειρία, ανοίγουμε τους ορίζοντες μας σε ό,τι αφορά στην τέχνη, αλλά και στον εαυτό μας.
Ωστόσο, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι αποκαλύψεις που μπορεί να πυροδοτήσουν τα έργα καλλιτεχνών με καρκίνο στους φροντιστές τους. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο Καναδός καλλιτέχνης Robert Pope ξεκίνησε να δημιουργεί μία σειρά ρεαλιστικών έργων ζωγραφικής για την εμπειρία του με τους γιατρούς και τα νοσοκομεία, έπειτα από τη διάγνωση της νόσου Hodgkin.
Μέσα σε μια δεκαετία, ο Pope άφησε ως παρακαταθήκη ένα βιβλίο και μια έκθεση για το ταξίδι του, την οποία μοιράστηκε με ιατρικό προσωπικό, ώστε να τους μεταδώσει την προοπτική ενός ασθενή και να τονίσει τη σημασία της ολιστικής φροντίδας. Ιδιαίτερα οι φοιτητές Ιατρικής εντυπωσιάστηκαν από το πόσο διαφορετική ήταν η οπτική ενός ασθενή για το δωμάτιο του νοσοκομείου. Ανίχνευσαν τον φόβο, την έλλειψη πίστης στις θεραπείες, την απομόνωση και τη γενικότερη διαταραχή που προκαλούσε η ασθένεια στη ζωή του.
Ο Pope κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο καρκίνος είναι ίσως διαφορετικός από τις καρδιακές παθήσεις ή άλλες θανατηφόρες ασθένειες, γιατί είναι συνώνυμος με το θάνατο και τον φόβο. Σύμφωνα με τον ίδιο, η αντανακλαστική αντίδραση του κοινού απέναντι στον καρκίνο είναι η αποφυγή ή η αντιμετώπισή του ως ένα ακόμα ταμπού. Ο Pope τονίζει πως το αίσθημα της απομόνωσης που ακολουθεί τη διάγνωση είναι ιδιαίτερα οξύ και σύνθετο, ενώ η τέχνη έχει τη δύναμη να προσφέρει ένα «αντίδοτο» έκφρασης. Δίνει, επίσης, τη δυνατότητα να μειωθεί το συναίσθημα της απομόνωσης, καθώς μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για αλλαγές στις προσεγγίσεις των θεραπευτικών μεθόδων.
Εκθέματα όπως εκείνα του Pope, μας θυμίζουν ότι αν ο καρκίνος είναι ένα στίγμα που κάνει το κοινό να φοβάται, να απορρίπτει και να αποφεύγει ζητήματα όπως η ασθένεια και η απώλεια, τότε ένα μέσο που θα βοηθούσε στο να ξεπεράσουμε αυτά τα συναισθήματα και να σταθούμε δίπλα στους ασθενείς, είναι να είμαστε ανοιχτοί στο να ακούσουμε την ιστορία τους.
Καλώντας το κοινό να απαντήσει σε ερωτήσεις όπως «Ποιος είναι ο συναισθηματικός αντίκτυπος αυτού του έργου σε εσάς;» ή «Πώς βλέπετε διαφορετικά τον καρκίνο έχοντας δει αυτήν την έκθεση;», ο θεατής ενθαρρύνεται να σκεφτεί. Παράλληλα, παρόμοιες αναζητήσεις μπορούν να διδάξουν τους επαγγελματίες υγείας και τους θεραπευτές σημαντικές πληροφορίες για το πώς οι άλλοι ανταποκρίνονται στο έργο τους και να ενθαρρύνουν το κοινό να είναι πιο προσεκτικό στις δικές του αντιδράσεις.
Μέσα από εκθέσεις έργων τέχνης από καλλιτέχνες με καρκίνο, οι θεατές μπορεί να έρχονται αντιμέτωποι με τη σκληρή αλήθεια των χειρουργικών επεμβάσεων, της ασθένειας, του τραύματος, και του θανάτου. Η σημασία της ερμηνείας των έργων, όμως, δεν σταματά εκεί. Όταν έχουν την ευκαιρία να συζητήσουν με τους καλλιτέχνες, βάζουν τον εαυτό τους στη διαδικασία να θέτουν ερωτήσεις και να αναζητούν απαντήσεις που σχετίζονται με αυτά τα θέματα. Η ερμηνεία τότε αποκτά το πρόσημο της ενημέρωσης, ακόμα και ως μέσο προώθησης της ευαισθητοποίησης καθώς και της ευκαιρίας για τους καλλιτέχνες ή γενικότερα τους μαχητές του καρκίνου να ξεπεράσουν την απομόνωση που μπορεί να βιώνουν. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ θεατή, ασθενή και καλλιτέχνη προσφέρουν τη δυνατότητα μίας ενσυναισθητικής επαφής, βοηθώντας μας να κατανοήσουμε καλύτερα τα σημεία που μας ενώνουν ως ανθρώπους και να πορευτούμε προς μια ασφαλέστερη σχέση με τους φόβους μας, τους οποίους ενδεχομένως δε θα μπορούσαμε να μετριάσουμε μόνοι μας.
*Το Eyes of Light πιστεύει στην σημαντική επίδραση της τέχνης στην υγεία και ενδυναμώνει ασθενείς με δράσεις, όπως οι “Survivors του Kαρκίνου: τα Πρόσωπα της Ελπίδας.” Δες την εδώ.
Πηγή: Isken, Suzanne. “Art and Cancer in the Public Space.” Cancer and Creativity: a Psychoanalytic Guide to Therapeutic Transformation,
by Esther Dreifuss-Kattan, Routledge, 2019.
Ευχαριστούμε τη Δήμητρα Πατρικαράκου για την επιμέλεια του κειμένου.