Ποιες είναι οι εκφραστικές και θεραπευτικές δυνάμεις μιας φωτογραφίας; Γιατί μια εικόνα, ιδιαίτερα μια φωτογραφία, είναι τόσο σημαντική; Ο Roland Barthes, Γάλλος θεωρητικός της λογοτεχνίας, φιλόσοφος και σημειολόγος, εξηγεί πως οι φωτογραφίες φέρουν πάντα μαζί τους το αντικείμενο της αναφοράς τους, κάνουν ορατές στιγμές της πραγματικότητας. Μια φωτογραφία παρουσιάζει «αληθινές» στιγμές που μπορούμε να μοιραστούμε.
Η φωτογραφία «μιλάει» στο συναίσθημα
Η δύναμη μιας φωτογραφίας είναι επίσης ισχυρή καθώς ξεπερνά την συμβατική ομιλούσα γλώσσα. Η γλώσσα της φωτογραφίας λειτουργεί με τη συγκίνηση που προκαλεί. Από μελέτες σχετικά με την προσοχή και την αντιληπτική γνωστική ψυχολογία μαθαίνουμε ότι οι άνθρωποι δίνουν προσοχή σε αντιλήψεις που δημιουργούνται στο συναισθηματικό επίπεδο. Τα συναισθήματά μας λειτουργούν ως γρήγοροι δίαυλοι επικοινωνίας.
Μελετώντας την ουσία της φωτογραφίας, ο Barthes εστιάζει στην παρουσία δύο ετερογενών στοιχείων, τα οποία ονομάζει studium και punctum. Περιγράφει τη φωτογραφία studium ως συνηθισμένη και τον σκοπό της προβολής της ως γενικό και τετριμμένο. «Το studium είναι το πεδίο της νωχελικής επιθυμίας, του ποικίλου ενδιαφέροντος, του άστατου γούστου. Το studium είναι της τάξεως του αρέσκειν και όχι του αγαπάν». Η φωτογραφία studium δεν αγγίζει δηλαδή τον θεατή σε βαθύτερο συναισθηματικό επίπεδο.
Με τις φωτογραφίες punctum από την άλλη πλευρά, ο θεατής σχηματίζει μια προσωπική συναισθηματική σχέση. Το punctum, σύμφωνα με τον Barthes, προκύπτει από τη φωτογραφία ως στοιχείο τέτοιας δύναμης, που έρχεται σαν βέλος να διαπεράσει τον θεατή. Η λέξη σημαίνει στα λατινικά το «κέντρισμα με κάτι αιχμηρό» και με τον όρο αυτόν ο Barthes επιχειρεί να αποδώσει το «κάτι» που κάνει μια φωτογραφία ξεχωριστή και ιδιαίτερη για εμάς. Συχνά είναι μια προσωπικά συγκινητική λεπτομέρεια που αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο την αντιλαμβανόμαστε και καθιερώνει μια άμεση σχέση ανάμεσα σε εμάς και το απεικονιζόμενο αντικείμενο ή άτομο. «Μια φωτογραφία με ξυπνά, μου συμβαίνει πραγματικά. Μία συγκεκριμένη φωτογραφία κατάφερε να επικοινωνήσει μαζί μου, με ζωντάνεψε και τη ζωντάνεψα». Η προσέγγιση του punctum, καταλήγει ο Barthes, γίνεται εφικτή μόνον εφόσον η φωτογραφία «δουλέψει – ενεργήσει» στο εσωτερικό μας.
Η μνήμη επιλέγει τις έντονες στιγμές
Από την άποψη της Θεραπευτικής Φωτογραφίας, η διάκριση του Barthes είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και υποδηλώνει τί είναι σημαντικό, όταν κοιτάζουμε φωτογραφίες. Ο ορισμός του για τις punctum φωτογραφίες ευθυγραμμίζεται με την τρέχουσα έρευνα σχετικά με την ψυχολογική αντίληψη και τη μνήμη. Εστιάζουμε εύκολα την προσοχή μας σε πράγματα με συναισθηματική βαρύτητα, τα οποία ενδέχεται να πηγάζουν από τις αναμνήσεις μας ή τις τρέχουσες εμπειρίες, και που συχνά έχουν να κάνουν με τις μάχες που δίνουμε στη ζωή μας.
Η φωτογραφία punctum ανοίγει θεραπευτικούς δρόμους
Κοιτάζοντας μια φωτογραφία punctum, μπορεί να ανασυρθούν αναμνήσεις που προκαλούν αγωνία ή και πόνο καθώς θυμίζουν τις δυσκολίες της ζωής. Μια τέτοια φωτογραφία όμως, που ξεκλειδώνει σημαντικά γεγονότα της ζωής, μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο αυτογνωσίας και κλειδί για ψυχοθεραπευτικές διεργασίες. Μια punctum φωτογραφία μπορεί να είναι μία βιογραφική, προσωπική φωτογραφία, μια φωτογραφία εφημερίδας, εικόνα τέχνης ή οποιαδήποτε άλλη φωτογραφία.
Το Eyes of Light είναι από τους πρώτους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς στην Ελλάδα, που ειδικεύεται στη χρήση θεραπευτικής φωτογραφίας για ευπαθείς ομάδες, όπως η κοινότητα των ανθρώπων με εμπειρία καρκίνου. Υλοποιώντας εργαστήρια και δημιουργικές δράσεις, στοχεύει, μεταξύ άλλων, στην ψυχοκοινωνική ενδυνάμωση αυτών των ομάδων και την ευαισθητοποίηση του κοινού απέναντι στη νόσο. Μπορείς να δεις περισσότερα για εμάς εδώ.
Πηγές: – Roland Barthes, Ο Φωτεινός Θάλαμος: Σημειώσεις για τη Φωτογραφία, εκδ. Κέδρος, 2007 – Spectro Cards in Therapy and Counselling, Ulla Halkola, Painosalama, Turku 2011 Ευχαριστούμε την εθελόντρια Σοφία Κωνσταντινέα για την επιμέλεια του κειμένου.